ความหมายของศาสนา

คำว่า "ศาสนา" ในภาษาอังกฤษคือ "Religion" โดยเป็นคำที่มาจากคำละติน "Religio" ซึ่งแปลว่า "สัมพันธ์" หรือ "ผูกพัน" เนื่องจากภาษาละตินเป็นภาษาของชนชาติโรมัน ดังนั้น คำว่า "Religio" จึงหมายถึง "ความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับพระเจ้า"

ในภาษาบาลีจะ เขียนว่า "สาสน" ซึ่งแปลว่า "คำสั่งสอน" ซึ่ง "คำสั่ง" หมายถึง ข้อห้ามทำความชั่ว และสำหรับ "คำสอน" หมายถึง คำแนะนำให้ทำความดี

สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปรินายก (๒๕๒๗ : ๒๘-๓๖) ทรงให้ความหมายว่า ศาสนา มีความหมายสรุปได้เป็น ๒ นัย คือ (๑) คำสั่งสอน (๒) การปกครอง

พระราชวรมุนี (ประยุทธ ปยุตฺโต) (๒๕๒๗: ๒๙๑) ทรงให้นิยามว่า “ศาสนา” คือ คำสอน คำสั่งสอน ปัจจุบันใช้หมายถึงลัทธิความเชื่อถืออย่างหนึ่งๆ พร้อมด้วยหลักคำสอน ลัทธิพิธี องค์การ และกิจการทั่วไปของหมู่ชนผู้นับถือลัทธิความเชื่อถืออย่างนั้น ๆ ทั้งหมด

สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ (ม.ร.ว.ชื่น นพวงศ์) (๒๕๓๑: ๙๑) ทรงอธิบายว่า “ศาสนาคือ คำสั่งสอน ท่านผู้ใดเป็นต้นเดิม เป็นผู้บัญญัติสั่งสอน ก็เรียกว่าศาสนาของท่านผู้นั้น หรือท่านผู้บัญญัติสั่งสอนนั่นได้นามพิเศษอย่างไร ก็เรียกชื่อนั้นอย่างนั้น เพราะฉะนั้น ศาสนาจึงมีมาก คำสอนก็ต่างกัน...”

สุชีพ ปุญญานุภาพ (๒๕๓๒: ๙) อธิบายความหมายคำว่า “ศาสนา” ไว้ว่า

๑. ศาสนา คือ ที่รวมแห่งความเคารพนับถืออันสูงส่งของมนุษย์
๒. ศาสนา คือ ที่พึ่งทางจิตใจ ซึ่งมนุษย์ส่วนมากย่อมเลือกยึดเหนี่ยวตามความพอใจ และความเหมาะสมแก่เหตุแวดล้อมของตน
๓. ศาสนา คือ คำสั่งสอน อันว่าด้วยศีลธรรม และอุดมคติสูงสุดในชีวิตของบุคคล รวมทั้งแนวความเชื่อถือและแนวการปกิบัติต่า ๆ กันตามคติของแต่ละศาสนา

ราชบัณฑิตยสถาน (๒๕๓๙: ๗๘๓) ให้ความหมายของ “ศาสนา” ว่า “ลัทธิความเชื่อของมนุษย์อันมีหลัก คือ แสดงกำเนิดและความสิ้นสุดของโลก เป็นต้น อันเป็นไปในฝ่ายปรมัถต์ประการหนึ่ง แสดงหลักธรรมเกี่ยวกับบุญบาปอันเป็นไปในฝ่ายศีลธรรมประการหนึ่ง พร้อมทั้งลัทธิพิธีที่กระทำตามความเห็น หรือตามคำสั่งสอนในความเชื่อนั้น ๆ”

จากนิยามดัง กล่าวในข้างต้น จะเห็นว่านักคิดท่านต่าง ๆ ต่างให้นิยามของศาสนาไปตามโลกทัศน์ของแต่ละบุคคล ซึ่งเมื่อเราพิจารณาคำนิยามเหล่านี้แล้วอาจจะเกิดปัญหาว่านิยามใดดีที่สุด หรือเหมาะสมที่สุด ทั้งนี้เนื่องจากนิยามของคำว่า “ศาสนา” ย่อมถูกต้องและเหมาะสมแตกต่างกันออกไปตามหลักความเชื่อของศาสนานั้น ๆ

เมื่อเกิด ปัญหาในเรื่องของการนิยามแล้ว จึงนำไปสู่การพิจารณาว่า นิยามที่ดีของศาสนานั้น ควรเป็นอย่างไร ซึ่งในเรื่องดังกล่าวนี้ได้มีผู้เสนอว่า “วิธีการนิยามศาสนาที่ดีนั้น ควรพิจารณาหาสิ่งที่มีคุณลักษณะร่วมกันที่มีอยู่ในทุกศาสนา มาใช้เป็นคำนิยามของคำว่า ศาสนา” และหากพิจารณาบรรดาศาสนาทั้งหลายที่มีอยู่ในโลกนี้ เราจะพบว่า มีลักษณะร่วมกันที่สำคัญ ๆ ดังต่อไปนี้

• ทุกศาสนาจะต้องมีหลักคำสอน : หลักคำสอนทาง ศาสนามีหน้าที่สั่งสอนให้มนุษย์ประพฤติดี เพื่อนำมนุษย์ไปสู่เป้าหมายที่สำคัญของศาสนา อีกทั้งทำให้มนุษย์ได้พบกับสัจธรรมในชีวิต ซึ่งเมื่อพิจารณาตามนัยยะนี้แล้วจะเห็นว่า คำสอนทางศาสนานั้นเป็นสิ่งที่มนุษย์จะต้องปฏิบัติตาม เพื่อบรรลุถึงเป้าหมายสูงสุดของศาสนาที่แต่ละปัจเจกบุคลนับถืออยู่

• หลักคำสอนของทุกศาสนาจะมีลักษณะเป็นเรื่องราวของความเชื่อมากกว่าเหตุผล : เนื่องจากหลัก คำสอนของแต่ละศาสนามุ่งสร้างความเชื่อ ความศรัทธาในคำสอนของศาสนานั้น ๆ ให้เกิดขึ้นแก่มนุษย์ อีกทั้งการยอมรับศาสนาของมนุษย์เกิดจากความเชื่อทางศาสนา ที่ (บางศาสนา) สามารถยอมรับศาสนานั้น ๆ ได้โดยไม่สนใจความถูกต้องในเชิงเหตุผล หรือบทพิสูจน์ทางวิทยาศาสตร์

• ศาสนาทุกศาสนาเน้นเรื่องของระดับจิตใจมากกว่าเรื่องทางวัตถุ : โดยเรื่องที่ ให้ความรู้สึกทางอารมณ์ หรือจิตใจนั้นจะถูกแสดงออกโดยผ่านพิธีกรรมทางศาสนา ความเชื่อทางศาสนา และการแสดงออกผ่านทางการกระทำ เป็นต้นว่า ผู้ที่เคร่งศาสนามักจะมีความมั่นคงทางจิตใจสูง เพราะเขามีความเชื่อและศรัทธาในสิ่งที่เขาเชื่อมั่นอย่างแน่นแฟ้น ทำให้จิตใจสงบ เป็นตัน

จากลักษณะทั่ว ไปที่ศาสนาต่าง ๆ มีอยู่ร่วมกัน ทำให้สรุปความหมายของคำว่า “ศาสนา” ได้ว่า “ศาสนาหมายถึง หลักคำสอนที่เป็นแบบแผนของความเชื่อ ความมั่นคงทางจิตใจ และเป็นแบบแผนพฤติกรรมของมนุษย์ เพื่อนำมนุษย์ไปสู่เป้าหมายที่ดีงามในชีวิต” 

องค์ประกอบของศาสนา

การพิจารณาว่า สิ่งใดจัดเป็นศาสนาหรือไม่นั้น โดยปกติจะพิจารณาจากองค์ประกอบของศาสนา กล่าวคือ ระบบความเชื่อถือ หรือหลักคำสอนใดก็ตามที่มีองค์ประกอบดังต่อไปนี้ ก็นับได้ว่าเป็นศาสนา ๑. ศาสดา คือ ผู้ก่อตั้งศาสนา ผู้คิดค้น หรือริเริ่ม แล้วนำสัจธรรมที่ได้ค้นพบคำสอนไปเผยแผ่ แก่บุคคลอื่น ซึ่งศาสดาของแต่ละศาสนาจะมีคุณลักษระที่แตกต่างกันออกไปตามประเภทของศาสนา โดยทั่วไปแบ่งออกได้เป็น ๒ ประเภท คือ

ประเภทที่ ๑ ศาสดาของศาสนาเทวนิยม หมายถึง องค์อวตาร หรือศาสนฑูตของพระเจ้า ทั้งนี้เพราะพระเจ้ามีพระประสงค์ที่จะช่วยให้มนุษย์พ้นรอดจากบาป หรือความทรมาน จึงได้ แสดงพระองค์ ให้ปรากฏแก่มนุษย์ในลักษณะต่าง ๆ ดังนี้

๑.๑ ในฐานะเทพอวตาร (Divine Incarnation) โดยแปลงกายจากพระเจ้าในสวรรค์ ลงมาในร่างของมนุษย์ เมื่อทำหน้าที่ของตนเสร็จแล้วจึงกลับสู่สวรรค์ดังเดิม เช่น เทพอวตาร ในศาสนาฮินดูที่เรียกว่านารายณ์อวตาร หรือพระเยซูในศาสนาคริสต์ ซึ่งชาวคริสต์เชื่อว่าพระเยซูเป็นทั้งพระศาสดา และพระเจ้าที่เป็นมนุษย์

๑.๒ ในฐานะนักพรตหรือฤาษี (Seers) ซึ่งบำเพ็ญตบะอย่างแรงกล้า จนสามารถได้เห็น ได้ยินเสียงทิพย์ สามารถติดต่อสื่อสาร และจดจำคำของเทพเจ้าได้ แล้วจึงนำมาจารึกเป็น ลายลักษณ์อักษร จนกลายเป็นคัมภีร์ทางศาสนาขึ้น เช่น คัมภีร์พระเวท ในศาสนาพราหมณ์

๑.๓ ในฐานะผู้พยากรณ์ (Prophets) คือศาสดาพยากรณ์ หรือศาสนทูต ซึ่งเป็น ผู้ประกาศข่าวดี หรือวจนะของพระเจ้า และสามารถทำนายเหตุการณ์ต่าง ๆ ที่จะเกิดกับมนุษย์ เช่น ศาสนายิวเชื่อเรื่องพระผู้มาโปรด (Messiah) เช่นโมเสส ซึ่งต่อมาทำให้เกิดศาสนาคริสต์และอิสลามขึ้น อย่างไรก็ตาม ศาสดาพยากรณ์ไม่ใช่ผู้ตั้งศาสนาขึ้นใหม่ แต่เป็นผู้นำเทวโองการ มาประกาศให้คนทั่วไปปฏิบัติตาม สำหรับศาสนาคริสต์ถือว่าศาสดาพยากรณ์ทุกองค์ในศาสนายิวคือผู้มาเตรียมทางไว้ สำหรับพระเยซูคริสต์ หรือในศาสนาอิสลามยอมรับว่ามีศาสดาพยากรณ์ มาแล้วหลายท่าน เช่น โมเสสในศาสนายิว พระเยซูในศาสนาคริสต์ แต่ถือว่าท่านนะบีมุฮัมมัด เป็นศาสดาพยากรณ์องค์สุดท้าย

ประเภทที่ ๒ ศาสดาของศาสนาอเทวนิยม ซึ่งศาสดาคือมนุษย์ผู้ค้นพบหลักสัจธรรมด้วยตนเอง หรือรวบรวมหลักธรรมคำสอน แล้วนำมาประกาศเผยแผ่แก่ผู้อื่น และตั้งศาสนาของตนขึ้น ศาสดาของศาสนาอเทวนิยมแบ่งเป็น ๓ ประเภท คือ

๒.๑ พระสัมมาสัมพุทธเจ้า คือ ท่านผู้ตรัสรู้เองโดยชอบ

๒.๒ ศาสดามหาพรต คือ ศาสดาในศาสนาเชน เรียกอีกอย่างว่า ตีรถังกร มีอยู่ ๒๔ องค์ ซึ่งองค์สุดท้ายนามว่า มหาวีระ ซึ่งเน้นการบำเพ็ญพรตแบบทรมานตนด้วยหลักอหิงสาอย่างยิ่งยวด ปฏิเสธเทวนิยม แบบพราหมณ์ ยืนยันชะตากรรมลิขิต

๒.๓ ศาสดานักปราชญ์ คือ ศาสดาที่ไม่ได้ออกบวช แต่ดำเนินชีวิตอยู่อย่างคนทั่วไปเรือน มีความสนใจในศาสนา และเข้าใจการปฏิบัติทางศาสนาอย่างแตกฉาน ตลอดจนรวบรวมระบบ จริยธรรมแล้วก่อตั้งศาสนาขึ้น เช่น ท่านขงจื้อ เป็นศาสดาของศาสนาขงจื๊อ หรือท่านเหล่าจื๊อ เป็นศาสดาของศาสนาเต๋า

๒. ศาสนธรรม คือ หลักคำสอนอันเป็นผลงานของศาสดา และของพระสาวก โดยศาสนธรรม จะถูกท่องจำ หรือจดจารึกเป็นลายลักษณ์อักษร เรียกว่า "คัมภีร์ทางศาสนา" สำหรับพระคัมภีร์ของศาสนาแบบเทวนิยม นอกจาก จะเป็นที่รองรับพระวจนะของพระเจ้าแล้ว ยังเป็นการบันทึกประวัติศาสตร์ของมนุษย์ และตำนานของพระเจ้า เช่น พระคัมภีร์ไบเบิลภาคแรก ว่าด้วยประวัติศาสตร์ของมนุษย์ เริ่มตั้งแต่พระเจ้าสร้างโลก สร้างมนุษย์ และสร้างสรรพสิ่งต่าง ๆ หรือคัมภีร์พระเวทของศาสนาพราหมณ์ ก็ถือว่า เป็นวรรณกรรมที่สืบต่อกันมา เป็นเวลาหลายพันปี ส่วนคัมภีร์ของพระพุทธศาสนาที่เรียกว่า "พระไตรปิฎก" นั้น การจารึกพระพุทธวจนะที่ว่าด้วยสัจธรรม เช่น คำสอนเรื่องอริยสัจ ไตรลักษณ์ ปฎิจจสมุปบาท เป็นต้น

คัมภีร์ใน ศาสนาต่าง ๆ มีชื่อเรียกดังนี้ คัมภีร์ในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู เรียก พระเวท หรือไตรเพท, คัมภีร์ในศาสนาสิข เรียก คุรุครันถะซาฮิบ, คัมภีร์ในศาสนาคริสต์ เรียก ไบเบิล, คัมภีร์ในศาสนาอิสลาม เรียก อัลกุรอาน

๓. ศาสนบุคคล คือ สาวก นักบวช หรือศาสนิกชนผู้เคารพนับถือ เชื่อฟัง และปฏิบัติตาม คำสั่งสอนของพระศาสดา ซึ่งนักบวชในศาสนาต่าง ๆ ล้วนเป็นผู้สละเหย้าเรือนหรือการครองชีวิต อย่างปุถุชน แล้วอุทิศตนให้แก่ศาสนาที่ตนนับถือ ไม่ว่าจะเป็นการสืบทอดศาสนา และเป็นผู้ประกอบ พิธีกรรมทางศาสนา สำหรับศาสนบุคคลในพระพุทธศาสนา ได้แก่ ภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกา ในศาสนาเทวนิยม นักบวชนอกจากจะเป็นบุคคลศักดิ์สิทธิ์แล้ว ยังมีหน้าที่เกี่ยวข้องกับชีวิตของคนตั้งแต่เกิดจนตาย ซึ่งนักบวชนั้นจะเป็นผู้กำหนดรูปแบบ พิธีกรรม วันเวลา รวมทั้งบุคคล และการกระทำต่อเทพเจ้า

๔. ศาสนพิธี คือ พิธีกรรมทางศาสนา ซึ่งเป็นวิธีปฏิบัติเกี่ยวกับศาสนาที่เป็นปฏิบัติสืบทอดกันมา หรือเป็นการแสดงออกถึงความเชื่อทางศาสนา กระนั้นก็ตาม ไม่ว่าจะเป็นพิธีกรรมประเภทใด ๆ ก็ตาม ล้วนแต่มีสารัตถะอยู่ที่การเสริมสร้างความดีงาม และความบริสุทธิ์ของผู้ร่วมพิธีกรรมเป็นพื้นฐาน สำหรับศาสนพิธีต่าง ๆ ที่กระทำกันในศาสนาพุทธนั้นเกิดขึ้นอย่างมีเหตุผลและมีจุดมุ่งหมาย มิใช่เกิดจากศรัทธาที่เลื่อนลอยหรือไร้เหตุผล ซึ่งการประกอบพิธีกรรมนั้นต้องอาศัยความร่วมแรงร่วมใจของคน เพื่อให้สังคมเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ศาสนพิธีทางพระพุทธศาสนา เช่น การทำบุญตักบาตร การถวายสังฆทาน การกราบ การไหว้ การเวียนเทียน แห่เทียนพรรษา เป็นต้น

๕. ศาสนสถาน เป็นสถานที่ที่เกี่ยวข้องกับชีวิตของพระศาสดาและการเกิดขึ้นของศาสนา เช่น สังเวชนียสถาน ทั้ง ๔ แห่ง ของพระพุทธศาสนา ซึ่งเกี่ยวข้องกับประวัติของศาสดา ได้แก่ ลุมพินีสถานในประเทศเนปาล (สถานที่ประสูติ) พุทธคยาในแคว้นพิหาร (สถานที่ตรัสรู้) อิสิปตนมฤคทายวันสถาน เมืองพาราณาสี (สถานที่แสดงปฐมเทศนา) และ ปริพพานสถานในเมืองกุสินารา รัฐอุตรประเทศของอินเดีย

ปัจจุบัน ศาสนสถานเป็นสถานที่เพื่อใช้ประกอบพิธีกรรม หรือเป็นที่อาศัยของผู้เผยแผ่ศาสนานั้น ๆ เช่น พระพุทธศาสนามีวัด อาราม โบสถ์ วิหาร, ศาสนาอิสลามมีมัสยิด ศาสนาสิขมีคุรุดวารา เป็นต้น 

ความสำคัญของศาสนา ศาสนามีความสำคัญต่อสังคมมนุษย์ ได้แก่

๑. ศาสนาเป็นบ่อเกิดแห่งธรรมจรรยา และขนบธรรมเนียมประเพณีที่ดีงาม หากบุคคลในสังคมประพฤติปฏิบัติตามหลักทางศีลธรรมที่ศาสนานั้น ๆ วางไว้ย่อมจะเป็นคนดี

๒. ศาสนาทำให้มนุษย์อยู่ร่วมกันอย่างสงบสุข เพราะทุกศาสนาล้วนมุ่งหวังให้ศาสนิกชนของตนเป็นคนดี และเมื่อศาสนิกชนเป็นคนดีแล้ว คนในสังคมก็ย่อมจะอยู่ร่วมกันอย่างสันติสุข และปราศจาก ความเดือดร้อน

๓. ศาสนาเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิต เพราะศาสนิกชนสามารถดำเนินวิถีชีวิตตามแบบอย่างของพระศาสดา หรือปฏิบัติตามหลักคำสอนทางศาสนา

๔. ศาสนาจะช่วยให้มนุษย์ทราบว่าสิ่งใดดีชั่ว ถูกผิด ตามมาตรฐานของศาสนานั้น ๆ และทราบถึงผล แห่งการกระทำนั้น ๆ เช่น คำสอนเรื่องหลักกรรมในพระพุทธศาสนาที่ว่า ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว เมื่อทราบแล้วคนก็จะประพฤติดี ไม่ทำความชั่ว

๕. ศาสนาเป็นแหล่งรวมศิลปวิทยาการ และถ่ายทอดวิทยาการ เนื่องจากจะเป็นแหล่งความรู้ ของศาสตร์ แขนงต่าง ๆ และถ่ายทอดศาสตร์เหล่านั้นไปสู่มนุษย์ในสังคม ความรู้ทางการแพทย์ ศิลปกรรม สถาปัตยกรรม การช่าง การดนตรี และหัตถกรรม เป็นต้น

๖. ศาสนาเป็นเครื่องส่งเสริมความมั่นคงในการปกครองประเทศ เช่น พระมหากษัตริย์ไทย ทรงยึดมั่นและดำเนินนโยบายในการปกครองประเทศด้วยหลักทศพิธราชธรรม ๑๐ ประการ

๗. ศาสนาเป็นที่พึ่งทางใจเมื่อปุถุชนเกิดความทุกข์ร้อนใจ กล่าวคือ เมื่อคนเราเกิดความทุกข์กายและใจก็ย่อมจะหาทางออกให้กับปัญหาที่เกิดขึ้น และรูปแบบหนึ่งของการแก้ไขปัญหาคือการนำหลักธรรมทางศาสนาที่คนเคารพนับถือ มาเป็นที่พึ่งทางใจ และนำหลักธรรมมาใช้เป็นแนวทางในการแก้ไขปัญหา 

หนังสืออ้างอิง

กรมหลวงวชิรญาณวงศ์, สมเด็จพระสังฆราชเจ้า. (๒๕๓๑). สรรนิพนธ์ ว่าด้วยเรื่องคน ศาสนา และคติธรรม. กรุงเทพฯ: มหามกุฏราชวิทยาลัย.

เดือน คำดี. (๒๕๔๑). ศาสนศาสตร์. โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์: กรุงเทพฯ.

ประยงค์ สุวรรณบุบผา. (๒๕๓๗.). สังคมปรัชญา แนวคิดตะวันออก-ตะวันตก. (พิมพ์ครั้งที่ ๑). กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ โอเดียนสโตร์.

พระราชวรมุนี (ประยุทธ ปยุตฺโต). (๒๕๒๙). พจนานุกรมพุทธศาสตร์. กรุงเทพฯ: มหาจุฬาลงกรณ์ราชวิทยาลัย.

________. (๒๕๓๙). พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน. (พิมพ์ครั้งที่ ๖). กรุงเทพฯ: บริษัท อักษรเจริญทัศน์ จำกัด.

สุชีพ ปุญญานุภาพ. (๒๕๔๐). ศาสนาเปรียบเทียบ. (พิมพ์ครั้งที่ ๔). โรงพิมพ์มหามกุฏราชวิทยาลัย: กรุงเทพฯ